Mediacja rodzinna jest procesem rozwiązywania konfliktu, w którym fachowo przygotowany, niezależny i bezstronny profesjonalista/ profesjonalistka za zgodą stron, przy zachowaniu poufności, pomaga im samodzielnie poradzić sobie z problemem. 

Rolą mediatora(ki) jest dbałość o takie zorganizowanie mediacji, by strony mogły same podjąć decyzję i by była to decyzja świadoma, poprzedzona analizą ich potrzeb i rozważeniem dostępnych rozwiązań. Mediator(ka) dba, aby komunikacja między stronami w trakcie negocjowania porozumienia przebiegała sprawnie i w poprawnej atmosferze.

Mediacja, jako procedura poufna, pozwala na uniknięcie publicznego roztrząsania kwestii osobistych, intymnych, dotyczących tak delikatnej materii jak relacje między małżonkami oraz rodzicami i dziećmi. Mediator(ka) pomaga stronom w przyjrzeniu się i głębszej analizie ich potrzeb przy jednoczesnym zachowaniu, na ile to możliwe, prywatności sporu. Mediator(ka) nie może być świadkiem w sądzie, chyba, że strony zgodnie zwolnią go/ją z obowiązku zachowania poufności.

Mediacja pozwala jej uczestnikom określić kwestie sporne, zmniejszyć bariery komunikacyjne, opracować propozycje rozwiązań i, jeśli taka jest ich wola, zawrzeć wzajemnie satysfakcjonujące porozumienie. Sama procedura jest dostosowana do indywidualnych potrzeb uczestników. To od nich samych zależy ile czasu poświęci się poszczególnym kwestiom i jakie będzie podejście do nich.

Poprzez bezpośrednie zaangażowanie uczestników w kształtowanie formy, treści i rezultatu mediacji (porozumienia), przy jednoczesnym zapewnieniu przez mediatora atmosfery sprzyjającej konstruktywnej pracy, mają poczucie autorstwa przyjętych rozwiązań i większą kontrolę nad swoim losem. Poczucie odpowiedzialności za przyjęte rozwiązania zwiększa gotowość do ich przestrzegania i tym samym prowadzi do trwałości zawartych porozumień, i przyczynia się do wzrostu satysfakcji uczestników mediacji z samodzielnie wypracowanych pomysłów.

Mediacja rodzinna jest wykorzystywana w konfliktach małżeńskich/ partnerskich i rodzicielskich (np.: spory między rodzicami a dziećmi), oraz konfliktach mających miejsce w sytuacji rozstania się małżonków/ partnerów, rozwodu i separacji. Stronami w mediacji mogą być też inni członkowie rodziny np.: rodzeństwo, które chce ustalić sposób opiekowania się starszym członkiem rodziny, albo spadkobiercy, którzy chcą omówić dział spadku.

Specyfiką tego typu konfliktów jest to, iż uczestnicy pozostają ze sobą w bliskiej, osobistej i często trwałej relacji, stąd tym istotniejsza jest potrzeba stosowania w nich metod pozwalających na pokojowe rozwiązanie sporu, promujących wzajemny szacunek i zrozumienie, a minimalizujących negatywne emocje, stres i napięcia. 

Taką możliwość oferuje właśnie mediacja rodzinna. Jest jedną z metod wspierania rodziny, co jednocześnie nie wyklucza korzystania z pomocy innych ekspertów: psychoterapeutów, prawników, psychologów rozwojowych. Daje to szansę wzbogacenia wiedzy i umiejętności stron poprzez spojrzenie z perspektywy różnych profesji i filozofii myślenia o rodzinie i konflikcie.

Mediator(ka), wspierając strony poprzez stworzenie warunków efektywnego rozwiązywania problemu, dba by przyjęte rozwiązania były realistyczne, a więc mające szansę przetrwania próby czasu, przy jednoczesnej dbałości o potrzeby np.: dzieci i rodziców.

Mediacja pozwala zwaśnionym stronom na wypracowanie porozumień odpowiednich dla danej sytuacji, konkretnych rodzin, ich preferencji i potrzeb. Możliwe są wówczas porozumienia niestandardowe, elastyczne i mogące zmieniać się w czasie – tak jak zmienne w czasie mogą być potrzeby członków rodziny (na przykład wraz z dorastaniem dzieci i zmianą relacji rodzicielskich).

Mediacja rozwodowa np.: pozwala na kontynuowanie relacji pomiędzy rozrastającą się parą w oparciu o więzi i role rodzicielskie, a nie, jak w trakcie trwania związku, małżeńskie czy partnerskie. Stwarza możliwość uniknięcia stresu, napięcia i pogorszenia relacji związanego z koniecznością walki na sali sądowej.

Pracujemy w oparciu o Standardy prowadzenia mediacji przyjęte w SMR w dniu 29.03.2008 roku. Mediatorzy SMR uwzględniają w swojej pracy specyfikę mediacji rodzinnej, w tym przede wszystkim wpływ, jaki pośrednio wywiera na dzieci sytuacja konfliktowa zaistniała między rodzicami. W procesie mediacji rolą mediatora (ki) SMR jest dbałość o dobro dziecka, o znalezienie takich rozwiązań, które będą w optymalnym stopniu zabezpieczały jego interesy, bezpośrednio poprzez zapisy dotyczące dzieci oraz pośrednio poprzez minimalizowanie nieporozumień między rodzicami.

Podstawową rolą mediatora jest ograniczenie negatywnych emocji, zachęcanie stron do kooperacji, uświadamianie rodzicom tkwiącego w nich potencjału skutecznego rozwiązania problemu, poszerzanie wzajemnego zrozumienia poprzez zapewnienie dostępu do potrzebnych informacji. Stwarza to szansę na rozstanie małżonków w sposób pokojowy, co w wymierny sposób redukuje negatywne skutki, jakie sytuacja rozwodu rodziców wywiera na dzieci.

Mediacja rodzinna nie jest ani nie zastępuje poradnictwa prawnego, rodzinnego czy psychoterapii, pomaga jednak w uzgodnieniach, dzięki którym strony dojść mogą do rozwiązania spornych kwestii.

Co istotne, w SMR działa Komisja Etyczno-Odwoławcza, która rozpatruje wszelkie skargi stron, pełnomocników, czy sądów na działania mediatorów i mediatorek będących naszymi członkami i członkiniami.

Mediację można rozpocząć samodzielnie, zgłaszając się do wybranego mediatora i mediatorki, ośrodka mediacyjnego lub odpowiedniego stowarzyszenia, jak np. SMR. Gdy w sprawie toczy się już postępowanie sądowe można złożyć wniosek do sądu, by skierował strony do mediacji. Także kierując pozew lub wniosek do sądu można wnioskować jednocześnie o skierowanie do mediacji.

Sąd może również sam, z urzędu, skierować strony do mediacji na każdym etapie postępowania, w trakcie całego postępowania, a nawet po wyroku w pierwszej instancji. Wówczas sąd wyznacza w pierwszej kolejności mediatora (kę) z listy tzw. stałych mediatorów, prowadzonej przez Prezesa danego Sądu Okręgowego.

Po zakończeniu mediacji, jeśli udało się stronom dojść do porozumienia, dokumentuje się to wspólnie osiągnięte porozumienie pod postacią pisemnej ugody. Ugoda wraz z protokołem z mediacji (który każdorazowo musi być sporządzony przez mediatora) wysyłana jest wraz z wnioskiem o jej zatwierdzenie do właściwego sądu lub sądu rozpoznającego sprawę. Sąd niezwłocznie przeprowadza postępowanie w przedmiocie zatwierdzenia ugody zawartej przed mediatorem (art. 183¹⁴ §1 k.p.c.)

Ugoda zawarta przed mediatorem (ką) i zatwierdzona przez sąd uzyskuje moc prawną ugody zawartej przed sądem. O ile podlega wykonaniu w drodze egzekucji (np. o ustalenie alimentów lub, gdy w ugodzie dłużnik zobowiązuje się do zapłaty/zwrotu na rzecz wierzyciela określonej sumy pieniędzy), a sąd zatwierdzi ją poprzez nadanie klauzuli wykonalności, staje się ona wówczas tytułem wykonawczym, czyli dokumentem, który stanowi podstawę do wszczęcia postępowania egzekucyjnego (egzekucja komornicza).

Odpowiedź zależy od osób, których spór dotyczy, od rodzaju sporu, od stopnia eskalacji konfliktu oraz przedmiotu sporu. 

Mediacja wymaga od uczestników zaangażowania w postępowanie mediacyjne, chęci do pracy nad konfliktem i woli do zaakceptowania odmiennych stanowisk, czyli otwartości, jak również chęci do odstąpienia od myślenia w kategoriach wygrana i przegrana. Bardzo ważnym elementem jest samostanowienie, gdyż to strony rozwiązują spór, szukają możliwości porozumienia. Nie każdy człowiek w sytuacji kryzysowej jest w stanie lub chce z pełną odpowiedzialnością i całą konsekwencją o sobie stanowić. Czasami wolimy oddać decyzję w ręce osoby trzeciej, np. sędziego. Czasami trzymamy się konfliktu, ponieważ utwierdza nas w znanych wzorcach i rolach, z których boimy się wyjść.

Jeśli jednak strony widzą szansę na porozumienie, wspólną pracę w bezpiecznej i poufnej przestrzeni, bez świadków i bez dowodów i bez chęci zemsty, i zależy im na utrzymaniu relacji, nawet na minimalnym poziomie lub gdy np. w roli rodziców relacja ta jest ich obowiązkiem i znając najlepiej swoje potrzeby i interesy, oraz swoich dzieci, wolą sami o sobie decydować, mediacja jest definitywnie lepszym wyjściem, aniżeli postępowanie przed sądem. Także ze względu na koszty i czas.

Przebieg mediacji nie jest szczegółowo uregulowany w przepisach k.p.c., a samo posiedzenie odbywa się w sposób bardzo elastyczny. 

Gdy sąd skieruje sprawę do mediacji (tzw. mediacja sądowa):

Po otrzymaniu postanowienia o skierowaniu sprawy do mediacji, mediator(ka) nawiązuje kontakt ze stronami, przedstawia zasady mediacji, jej ewentualne skutki prawne, informuje o prawach uczestników oraz kosztach mediacji. Ponadto upewnia się, czy strony wyrażają wolę uczestniczenia w postępowaniu mediacyjnym. Mimo skierowania sprawy do mediacji przez sąd, strony mogą z niej zrezygnować. Następnie strony wspólnie ustalają w jaki sposób prowadzona będzie mediacja – stacjonarnie, zdalnie, bezpośrednio lub pośrednio (bez osobistego kontaktu stron), i czy będą w niej uczestniczyć pełnomocnicy stron i jeśli tak, w jakiej formule. 

Strony mogą zrezygnować z udziału w mediacji na każdym etapie postępowania mediacyjnego. Posiedzenia mediacyjne (ich liczba, czas trwania, częstotliwość) ustalane są indywidualnie w oparciu o potrzeby zaangażowanych stron i ich możliwości czasowe. 

Mediacja jest prowadzona w sposób bezstronny i poufny. Pisemny protokół z mediacji, sporządzany każdorazowo przez mediatora, nie zawiera żadnych ocen, stanowisk ani argumentów stron. W sytuacji przerwania postępowania mediacyjnego lub zakończenia mediacji bez ugody, w protokole nie jest umieszczana informacja, kto mediację przerwał lub z jakich względów do porozumienia nie doszło.  

Po zakończeniu mediacji, jeśli udało się stronom dojść do porozumienia, dokumentuje się to wspólnie osiągnięte porozumienie pod postacią pisemnej ugody. Ugoda wraz z protokołem z mediacji (który każdorazowo musi być sporządzony przez mediatora) wysyłana jest wraz z wnioskiem o jej zatwierdzenie do właściwego sądu/sądu rozpoznającego sprawę. Sąd niezwłocznie przeprowadza postępowanie w przedmiocie zatwierdzenia ugody zawartej przed mediatorem (art. 183¹⁴ §1 k.p.c.).

Ugoda zawarta przed mediatorem(ką) i zatwierdzona przez sąd uzyskuje moc prawną ugody zawartej przed sądem. O ile podlega wykonaniu w drodze egzekucji (np. o ustalenie alimentów lub, gdy w ugodzie dłużnik zobowiązuje się do zapłaty/zwrotu na rzecz wierzyciela określonej sumy pieniędzy), a sąd zatwierdzi ją poprzez nadanie klauzuli wykonalności, staje się ona wówczas tytułem wykonawczym, czyli dokumentem, który stanowi podstawę do wszczęcia postępowania egzekucyjnego (egzekucja komornicza).

Mediacja umowna (pozasądowa):

Jedna ze stron zgłasza się do mediatora z zapytaniem o mediację. Mediator(ka) wyjaśnia wówczas zasady mediacji, jej ewentualne skutki prawne, informuje o prawach uczestników oraz kosztach mediacji. Najczęściej udostępnia formularz wniosku o rozpoczęcie mediacji, który jedna ze stron wypełnia i dostarcza do mediatora z dowodem jego doręczenia drugiej stronie O ile stronie/stronom uda się zaprosić do mediacji pozostałych uczestników sporu, ustalają oni wspólnie, w jaki sposób prowadzona będzie mediacja (stacjonarnie, zdalnie, bezpośrednio lub pośrednio (bez osobistego kontaktu stron), i czy będą w niej uczestniczyć pełnomocnicy stron i jeśli tak, w jakiej formule. Warunkiem rozpoczęcia mediacji jest chęć stron do pracy nad konfliktem i samodzielnego rozwiązania go. Podczas pierwszego posiedzenia definiowane są zazwyczaj przez uczestników tematy mediacji.

Niektórzy mediatorzy i mediatorki rozpoczynają cały proces spotkaniem wstępnym, podczas którego strony i mediator(ka) mają okazję poznać się i ewentualnie dogłębniej zaznajomić z przebiegiem i zasadami mediacji

Postępowanie sądowe koncentruje się na prawnych aspektach sporu, a sam przebieg ma charakter konfrontacyjny. Opiera się na założeniu, że strona wnioskująca lub powodowa musi udowodnić zasadność swoich żądań. Odpowiedzialność za przebieg i ostateczną decyzję oddawana jest w ręce sądu, który swoim wyrokiem lub postanowieniem zmusza do działań i kompromisów. Celem każdego uczestnika jest indywidualna wygrana, czyli wskazanie przez sąd, że racja spoczywa po jego stronie.

Mediacja koncentruje się w swoim podstawowym założeniu na potrzebach i interesach stron, tych indywidualnych, ale też wspólnych. Strony decydują o przebiegu, poruszanych tematach i rezultacie, gdyż to one najlepiej wiedzą, czego potrzebują, są ekspertami w swoich sprawach. Ta elastyczność umożliwia uwzględnienie w procesie mediacji także innych, dotąd nie wymienionych kwestii, o ile są istotne dla stron i wspierają znalezienie rozwiązania. 

Dzięki kooperatywnemu i konstruktywnemu podejściu w mediacji możliwe jest znalezienie rozwiązań opartych na wiedzy, doświadczeniu i możliwościach stron. Także szczegółowych rozwiązań dla codziennych problemów i sporów dotyczących m.in. zasad wspólnego życia, wykonywania władzy rodzicielskiej czy kontaktów.  

Mediacja nie wyklucza drogi sądowej, lecz stanowi alternatywną drogę. Ponadto zapobiega eskalacji konfliktu, a jego rozwiązywanie zorientowane jest na przyszłość, umożliwiając poprawę wzajemnego zrozumienia oraz kontynuację relacji między stronami. Fakt, że to strony są rzeczywistymi autorami porozumienia zwiększa gotowość do przestrzegania przyjętych rozwiązań.

Z pomocą mediacji można rozwiązać sporne kwestie okołorozwodowe (np. dot. sposobu sprawowania władzy rodzicielskiej, kontaktów z dziećmi, alimentów czy podziału majątku wspólnego małżonków) i podjąć się rozwikłania konfliktów wewnątrzrodzinnych

Postępowanie mediacyjne w sprawach karnych daje szansę porozumienia między sprawcą a pokrzywdzonym, które może służyć naprawieniu wyrządzonych przestępstwem szkód materialnych i moralnych, czy to pod postacią odszkodowania, zadośćuczynienia za doznaną krzywdę i przeproszenia. Tego rodzaju sprawy mogą toczyć się między członkami rodziny, a niektórzy mediatorzy SMR mediują także sprawy karne.

Mediatorzy i mediatorki pracują zazwyczaj na własny rachunek lub są zatrudnieni w ośrodkach mediacji. Działają na podstawie umowy o mediację (mediacja umowna) lub prowadzą postępowanie mediacyjne ze skierowania sądu (tzw. mediacja sądowa, przy czym mediator musi być wpisany na listę stałych mediatorów odpowiedniego sądu okręgowego). 

Koszty mediacji prowadzonej na skutek skierowania przez sąd zalicza się do niezbędnych kosztów procesu. Strony ponoszą koszty postępowania mediacyjnego, które składają się z wynagrodzenia oraz zwrotu wydatków związanych z przeprowadzeniem mediacji, chyba że mediator wyraził zgodę na prowadzenie mediacji bez wynagrodzenia. Wynagrodzenie mediatora(ki) jest niezależne od wyniku mediacji. Koszty dzieli się zazwyczaj po połowie, chyba że strony postanowią inaczej (analogicznie jak w mediacjach pozasądowych). Jeśli mediacja jest prowadzona na podstawie postanowienia sądu, wynagrodzenie mediatora jest ustalone przez Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości. W sprawach niemajątkowych wynosi ono 150 zł za pierwsze posiedzenie mediacyjne, a za każde następne posiedzenie - 100 zł, łącznie nie więcej niż 450 zł. W sprawach majątkowych opłata wynosi 1% wartości przedmiotu sporu (z minimalną opłatą 150 zł i maksymalną 2.000 zł). W skład kosztów mogą wchodzić opłaty za wynajem pomieszczenia (do 70 zł za posiedzenie),  przejazdy, korespondencję (do 30 zł) oraz dodatkowe usługi (np. tłumaczenie, opinie ekspertów). W razie nieprzystąpienia stron do mediacji, mediatorowi przysługuje zwrot poniesionych wydatków w wysokości nieprzekraczającej 70 zł.

Niezależnie od wynagrodzenia ustalonego przez Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości dla mediacji sądowych mediatorzy/mediatorki mogą uzgodnić ze stronami inne stawki. W tym wypadku istotnym faktem jest, że wyłącznie koszty do poziomu Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości zaliczają się do kosztów procesu. 

Ważne - zwolnienie od kosztów z mocy ustawy: strona dochodząca alimentów nie ponosi opłat sądowych, także w sprawach o podwyższenie alimentów. 

Ponadto zwolnienia od kosztów sądowych może się domagać każda osoba fizyczna, która nie jest w stanie ich ponieść bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny lub ich poniesienie narazi ją na taki uszczerbek. Należy wówczas złożyć odpowiednie oświadczenie obejmujące szczegółowe dane o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania osoby ubiegającej się o zwolnienie od kosztów.

Zawarcie ugody przed mediatorem lub mediatorką daje stronom także korzyści finansowe: sąd z urzędu zwraca całą uiszczoną opłatę od pozwu oraz zarzutów od nakazu zapłaty, pomniejszony o opłatę minimalną, jeśli mediacja zakończyła się zawarciem ugody przed rozpoczęciem rozprawy przed sądem pierwszej instancji, lub 3/4 uiszczonej opłaty – jeżeli zawarto ugodę przed mediatorem po rozpoczęciu rozprawy, lub 1/2 uiszczonej opłaty – jeżeli ugodę zawarto w toku postępowania w drugiej instancji. 

Koszty mediacji umownych ustalane są indywidualnie między stronami a mediatorem i zależą zazwyczaj od rodzaju i stopnia skomplikowania sprawy, liczby spotkań i uczestników. Mimo że koszty mediacji umownej mogą się znacząco różnić, stanowią w wielu przypadkach mniej kosztowną opcję aniżeli postępowanie sądowe.