Pierwsza grupa superwizji koleżeńskich SMR

SMR w sprawie mediacji obligatoryjnej W imieniu środowiska mediatorów skupionych w Stowarzyszeniu Mediatorów Rodzinnych z zainteresowaniem przyjęliśmy projekt wprowadzenia obligatoryjnych mediacji dla rozwodzących się małżeństw z małoletnimi dziećmi. Jako praktykujący mediatorzy rodzinni, prowadzący mediację w sprawach o rozwód, separację, w sprawach opiekuńczych oraz w innych sprawach rodzinnych, na co dzień widzimy liczne korzyści płynące z mediacji, m.in. w postaci poprawy porozumiewania się między członkami rodziny i zmniejszenia nasilenia konfliktu, trwałych i satysfakcjonujących ugód, oraz ochrony potrzeb dzieci uwikłanych w konflikt dorosłych (np. poprzez utrzymanie ciągłości kontaktów z rodzicami, pomimo rozpadu rodziny).

Jesteśmy przekonani, że szerokie wprowadzenie mediacji przyniesie korzyści wymiarowi sprawiedliwości i sędziom orzekającym w sprawach rodzinnych. Dobrze przeprowadzona mediacja może bowiem zwiększyć wykonywalność orzeczeń oraz zmniejszyć liczbę powracających do sądu spraw. W niektórych sprawach mediacja pozwoli lepiej wypełnić pojednawczą rolę sądu, w większości zaś zwiększy satysfakcję sędziów, przynosząc rzeczywiste rozwiązanie konfliktów między stronami. W rezultacie – szerokie wykorzystanie mediacji podniesie autorytet sądu i zwiększy zaufanie do wymiaru sprawiedliwości. Z uwagą obserwujemy rozwój mediacji rodzinnej w Polsce, usankcjonowany ustawą o zmianach w kpc, która weszła w życie w grudniu 2005r. i doceniamy podjęte przez Ministerstwo Sprawiedliwości starania, by rozszerzyć wykorzystanie mediacji w sprawach, w których małżonkowie rozważają decyzję o rozwodzie. Pragniemy zwrócić uwagę Państwa na obecny w mediach uproszczony obraz mediacji sugerujący, że jej celem jest pojednanie stron lub utrudnienie im rozwodu. W rzeczywistości mediacje, w których dochodzi do pojednania między stronami stanowią kilka procent ogółu spraw, zaś neutralność mediatora zabrania mu angażowania się w utrudnianie bądź też ułatwianie rozwodu stronom. Rolą mediatora nie jest to, by ratować małżeństwo, ani też pomagać w jego rozwiązaniu – rolą mediatora jest pomóc stronom podjąć własne decyzje. Tak aby uwzględniając całą złożoność swej sytuacji, dotychczasową historię relacji, łączące ich uczucia oraz zależności (np. w postaci wspólnych dzieci) małżonkowie mogli zdecydować, jak chcą postąpić ze swym własnym życiem – w sposób najbardziej konstruktywny. Jeśli ich wolą będzie podjąć próbę naprawy małżeństwa – mediator pomoże w uzgodnieniu zasad, które pomogą wcielić w życie to postanowienie. Jeśli ich wolą będzie rozejść się, z pomocą mediatora małżonkowie mogą uzgodnić sprawy, które – pomimo ustania relacji małżeńskiej – pomogą im – przede wszystkim – pozostać kochającymi i zaangażowanymi rodzicami dla swoich dzieci. Sądzimy, że aby projektowane zmiany dotyczące poszerzania wykorzystania mediacji mogły przynieść zakładane pozytywne skutki, potrzebna jest rzetelna analiza dotychczasowych doświadczeń związanych z instytucjonalizacją mediacji w Polsce, a przede wszystkim stworzenie warunków, które zagwarantują faktyczną dostępność mediacji, wysoką jakość usług oraz zapewnienie bezpieczeństwa stron uczestniczących w mediacji.

1. Dostępność mediacji a liczba wykwalifikowanych mediatorów w Polsce By zapewnić możliwość skorzystania z obligatoryjnej mediacji wszystkim rozstającym się małżeństwom z małymi dziećmi, każdy okręg dysponować musi listą stałych mediatorów, zdolnych podjąć się profesjonalnej pomocy. Tymczasem w większości miast w Polsce skorzystanie z mediacji rodzinnej jest niemożliwe, ponieważ brakuje ośrodków mediacyjnych lub wykwalifikowanych mediatorów. „Mediacyjna mapa Polski” to w większości białe plamy, a nawet tam, gdzie działają ośrodki mediacyjne, trudno mówić o szerokim spektrum możliwości wyboru. Wprowadzenie obligatoryjnej mediacji przy obecnej liczbie wykwalifikowanych mediatorów rodzinnych sprawi, że strony nie będą w stanie wypełnić wymogu stawianego im przez sąd, natomiast wśród sędziów wywoła frustrację związaną z koniecznością poszukiwania mediatorów w swoim okręgu – których często nie znajdą. Stali mediatorzy rodzinni wpisani na listy przedłożone w sądach w przypadku gwałtownego wzrostu liczby kierowanych do nich spraw nie będą zaś w stanie dotrzymać terminów przeprowadzenia mediacji zakładanych przez ustawę. Wszystko to w konsekwencji spowoduje przedłużenie postępowania sądowego.

2. Wysoka jakość prowadzonych usług zagwarantowana wysokimi kwalifikacjami mediatorów Podstawowym celem ewentualnej zmiany kodyfikacji winno być wprowadzenie rozwiązania gwarantującego wysoki poziom usług mediacyjnych. Uważamy, że prowadzenie mediacji w sprawach rodzinnych wymaga wysokich i potwierdzonych kwalifikacji, a osoba prowadząca postępowanie mediacyjne, poza posiadaniem odpowiednich predyspozycji osobowościowych, musi być dobrze przygotowana teoretycznie i praktycznie, znać i stosować zasady etyczne obowiązujące mediatorów oraz stale doskonalić swoje umiejętności. Tylko takie warunki mogą zapewnić zaspokojenie potrzeb rodzin stających przed sądem i spełnienie nadziei wiązanych z upowszechnieniem mediacji. Zawarty w obecnie obowiązującej ustawie zapis, iż mediator rodzinny powinien posiadać wiedzę teoretyczną i umiejętności praktyczne w zakresie prowadzenia mediacji, wobec braku delegacji do rozporządzenia szczegółowo określającego możliwość weryfikacji tych kompetencji, nie daje pewności, że osoby podejmujące się pomocy w sporach rodzinnych istotnie będą dawać rękojmię należytej praktyki. Jeśli mediacja będzie prowadzona przez ludzi nie znających się na niej, ustawodawca wyrządzi krzywdę zarówno rodzinom w kryzysie, jak i całej grupie zawodowej mediatorów rodzinnych. Strony, przymuszane do udziału w mediacji przy udziale niewykwalifikowanych mediatorów, podejmować będą rozmowy w złej wierze. Brak profesjonalizmu „mediatorów” spowoduje spadek efektywności mediacji i powstawanie porozumień bardzo złej jakości (np. niekorzystnych dla jednej ze stron), które wysyłane do zatwierdzenia przez sąd spowodują frustrację i niechęć sędziów do niekompetentnych mediatorów Różnice w standardzie proponowanych usług będą znaczne w różnych częściach kraju. W konsekwencji nastąpi utrata zaufania do mediacji oraz do systemu prawa rodzinnego w ogóle, a dobre imię mediacji może zostać nieodwracalnie stracone.

3. Rozwiązanie kwestii związanych z kosztami mediacji – zapewnienie dostępu do mediacji tym których na nią nie stać Dostępność mediacji ma także swój wymiar finansowy. Przy obecnej kodyfikacji, wielu rodzin po prostu nie będzie stać na skorzystanie z pomocy mediatora. Rodziny, które z uwagi na swoje dochody mogłyby uzyskać zwolnienie z kosztów sądowych, przy aktualnie obowiązujących przepisach nie mogą liczyć na zwolnienie z opłaty za mediację. W konsekwencji zróżnicowany dostęp do profesjonalnej pomocy pogłębiać będzie i tak znaczące różnice pomiędzy różnymi grupami społecznymi. W krajach, gdzie mediacja jest obowiązkowa, jej koszty w części lub w całości regulowane są z funduszy publicznych. Z jednej strony ma to na celu obniżenie kosztów związanych z rozwodem, z drugiej – wyrównanie szans różnych grup społecznych w dostępie do pomocy niwelującej negatywne konsekwencje konfliktów rodzinnych.

4. Warunki do wyłączenia spraw przeciwwskazanych W krajach, w których korzysta się z mediacji obligatoryjnych, z zasady nie podejmuje się mediacji w przypadkach uzależnień, przemocy domowej, choroby psychicznej czy znaczącej nierównowagi stron. Podobne stanowisko promuje Rekomendacja Rady Europy nr R(98)1. Stanowi ona, iż „mediator powinien zwracać szczególną uwagę na to czy w przeszłości miało miejsce między stronami stosowanie przemocy oraz na wpływ jaki to może wywierać na stanowiska stron, powinien także rozważyć, czy w tych okolicznościach zastosowanie mediacji jest właściwe.” W świetle zapisów ustawy dotyczących kwalifikacji mediatora nie ma żadnych gwarancji, że mediacja będzie procedurą odpowiednią i bezpieczną (a pamiętać należy, że w sprawach przemocy domowej współczynnik recydywy wśród sprawców przekracza 70%!). Uzyskanie pewności, że w danej sprawie mediacja jest procedurą pożądaną i bezpieczną możliwe jest jedynie wówczas, kiedy kompetencje mediatora oraz zasady obowiązujące w danym ośrodku będą przewidywać proces diagnozy w kierunku uzależnień i przemocy w rodzinie oraz posiadać odpowiednie zabezpieczenia i procedury, by podjąć stosowne działania w przypadku ich stwierdzenia (współpraca ze stosownymi agencjami, specjalistami). Ustawa nie daje gwarancji, że mediator będzie posiadać odpowiednie kompetencje by stwierdzić, że dana rodzina powinna być wyłączona z mediacji z uwagi na możliwość naruszenia bezpieczeństwa czy potrzeb jednej ze stron lub z uwagi na podejrzenie popełnienia przestępstwa.

Doświadczenia zagraniczne Jedynym krajem europejskim, w którym zdecydowano się na wprowadzenie obligatoryjnej mediacji jest Norwegia; w większości jednak państw mediacja rodzinna jest liczącą się alternatywą wobec postępowania sądowego, powszechnie wykorzystywaną i promowaną pomimo braku nakazowości tej procedury. Kwestią centralną we wszystkich krajach, w których promuje się mediację, jest zagwarantowanie wysokich kwalifikacji mediatorów i zapewnienie jakości usług mediacyjnych. Takie podejście jest również zgodne ze wspomnianą Rekomendacją RE, która stwierdza, iż „niezależnie od sposobu organizowania i prowadzenia mediacji, Państwa zadbają o to by stworzyć odpowiednie mechanizmy zapewniające istnienie: a/ procedur wyboru, szkolenia i kwalifikowania mediatorów, b/ standardów, jakie mediatorzy muszą osiągnąć i zachowywać.” Rekomendacja stanowi także, iż „Państwa powinny również użyć niezbędnych środków, które umożliwią dostęp do mediacji rodzinnej, włączając mediację międzynarodową, po to aby przyczynić się do rozwoju tego ugodowego sposobu rozstrzygania sporów.”

W Kodeksie Rodzinnym Wielkiej Brytanii z 1996 roku uznano mediację za lepszą i tańszą formę rozwiązywania konfliktów rodzinnych niż ta, którą oferują sądy. W dokumencie zatytułowanym Parental Separation: Children’s Needs and Parents’ Responsibilities, z lipca 2004 roku, rząd Wielkiej Brytanii zlecił przeprowadzenie badań dotyczących ewentualnego wprowadzenia obligatoryjnego kierowania do mediacji spraw rozwodowych. W styczniu 2005 roku, po zapoznaniu się z wynikami badań, rząd zdecydował, iż nie planuje wprowadzenia obligatoryjnej mediacji, ale będzie usilnie promował jej stosowanie w sprawach rozwodowych, w szczególności z udziałem małoletnich dzieci.

W dokumencie Arguments et propositions pour un statut de la Médiation Familiale en France (Argumenty i propozycje do ustawy dotyczącej mediacji rodzinnej we Francji) z 2001 roku można znaleźć 36 zaleceń, z czego najważniejsze to: stworzenie standardów szkolenia mediatorów, stworzenie odgórnego i czytelnego systemu opłat za mediację, wypracowanie oferty obowiązkowej, ale darmowej, sesji informacyjnej dotyczącej mediacji dla rozwodzących się par. Mediacja rodzinna we Francji nie jest obligatoryjna.

W Szwecji mediacja rodzinna jest zorganizowana i finansowana regionalnie, na poziomie odpowiednika polskiego województwa, i jest prowadzona przez pracowników Urzędu ds. Prawa Rodzinnego. Zakresowo jest ograniczona do spraw związanych z władzą rodzicielską, opieką nad dziećmi, kontaktami i miejscem pobytu dziecka. Mediacja w Szwecji jest dobrowolna, z wyjątkiem spraw o egzekwowanie wyroków sądów rodzinnych, w wypadkach gdy jedna ze stron nie stosuje się do nich. Od 1998 roku porozumienia mediacyjne w sprawach o opiekę nad dzieckiem i o kontakty z dzieckiem mają ten sam status co wyrok sądu.

W Norwegii początkowy sceptycyzm dotyczący mediacji przerodził się w obligatoryjne kierowanie do niej spraw o rozwód lub separację w rodzinach z dziećmi do 16 roku życia. Mediacja rodzinna jest darmowa dla stron, a koszty pokrywane są z budżetu państwa. Norwegia jest jednym z najlepiej rozwiniętych państw europejskich pod względem dostępności mediacji; poza środkami finansowymi umożliwiającymi bezpłatną mediację obligatoryjną, dysponuje również wystarczającą ilością wykształconych mediatorów.

Mając na względzie jak najefektywniejsze wdrażanie mediacji w Polsce proponujemy;
– Przeprowadzenie pilotażu w jednym z Okręgów, umożliwiające zbadanie warunków sprzyjających powodzeniu mediacji i jej poprawnemu wpisaniu we współpracę z systemem wymiaru sprawiedliwości
– Analizę doświadczeń zagranicznych: zweryfikowanie przesłanek stojących za decyzjami o wprowadzeniu obligatoryjnych mediacji lub pozostawieniu ich w formie (chyba?) nieobligatoryjnej (wyniki badań)
– Opracowanie rozwiązań dotyczących;

Mamy nadzieję, że projektowana kodyfikacja powstanie w oparciu o gruntowną analizę polskich realiów w zakresie mediacji rodzinnej i deklarujemy swoje wsparcie w tych działaniach. W razie jakichkolwiek wątpliwości, czy potrzeby wyjaśnienia naszego stanowiska, uprzejmie prosimy o kontakt.

Z wyrazami szacunku, w imieniu Stowarzyszenia Mediatorów Rodzinnych
Prezes Katarzyna Czayka-Chełmińska
Wiceprezes Agata Gójska